Afyonkarahisar Ermenilerinde Kültürel ve Dini Hayat
(The Culturel and Religious Life at the Armenians of Afyonkarahisar)
MAKALEYE ULAŞMAK İÇİN LÜTFEN LİNKE TIKLAYINIZ
Afyonkarahisar
afyonkarahisardaki ermeni nufusu
|
AFYONKARAHİSAR'DAKİ ERMENİ NÜFUSU |
Afyonkarahisar'ın nüfusuyla ilgili ulaşabildiğimiz ilk bilgiler XVI. yüzyıla aittir. Buna göre 1528-29'da 1717, 1572-73'de 2106 kayıtlı vergi mükellefine sahip olan Afyonkarahisar'da, aynı tarihte 300'ü Hristiyan, 200'ü Yahudi, gerisi Müslüman olmak üzere yaklaşık 8.500 kişi; 1572'de ise 8.700'ü müslüman, 500'ü Hıristiyan, 200'ü Yahudi olmak üzere yaklaşık 9.400 kişi yaşamaktaydı. Afyonkarahisar bu haliyle Anadolu Eyaleti'nin merkezi Kütahya'dan daha kalabalıktı. Afyonkarahisar'ın bu ölçüde büyümesinde muhtemelen, bölgenin tahıl ürünlerindeki üretkenliğinin yanısıra coğrafi konumu ve ticaret kapasitesi de etkili olmuştur.XVII. yüzyılda Evliya Çelebİ'den anlaşıldığına göre şehirde 20.000 civarında nüfus bulunmaktaydı. XVIII. yüzyılda hemen hemen aynı kalan şehir nüfusu 1830 yılında yaklaşık 29.000'dir. İngiliz seyyah Hamilton'un verdiği bilgiye nazaran; 1835-1837 yıllarında şehirde 8.000 Türk, 400 Ermem hane vardır. Buna göre bir hane için genellikle beş rakamının kabul edildiği düşünülürse şehir nüfusu 42.000 kişi olmalıdır. Ancak şehir nüfusunun birkaç yıl zarfında 29000'den 42.000'e çıkması pek de mümkün değildir. Bu yüzden Hamilton'un verdiği rakamlara ihtiyatla bakmak gerekir.
Vilayet yıllıklarına göre; 1870-1874 yıllarında Afyonkarahisar'da toplam 9-410 hanede 22.961'i Müslüman, 1.876'sı Ermeni olmak üzere toplam 24.838 kişi yaşamaktadır. 1883 yılında ise hane sayışırım 9326'ya düştüğü, buna karşı Müslüman nüfusun 23.749, Ermeni nüfusunun 1.804 kişi olduğu görülmektedir. 1898 yılında şehir merkezi nüfusu; 25.194 Müslüman, 6.055 Ermeni olmak üzere toplam 31.249 kişidir. 1902'de 33 000 dolaylarında olan şehir nüfusu, 1926'da 21.000 civarına düşmüştür. Nüfustaki bu büyük düşüş devletin 1911'den 1922'ye kadar sürekli savaş halinde olması dolayısıyla savaşlardaki insan kaybı ve Yunan işgali sırasında başka memleketlere göçlerden kaynaklanmaktadır. 1926'dan sonra şehir nüfusunun sürekli bir artış gösterdiği dikkati çekmektedir. Mamafih, 1927 yılında 23-367 olan nüfus, 1950'de 30.000'e, 1980'de 75.000'e, 1985'te ise 90.000'e (87.033) ulaşmıştır. 1997 yılındaki son nüfus sayımına göre ise şehrin nüfusu toplam 113.847 kişidir.
Verilen bilgilerden anlaşıldığına göre, Afyonkarahisar'da Türkler, Osmanlı döneminde Ermeniler ve Yahudilerle birlikte yaşamışlardır. Ancak her zaman için Türklerin ekseriyete sahip oldukları görülmektedir. Türklerden sonra ikinci kalabalık toplum Ermenilerdir. Ermenilerin şehre ne zaman ve ne şekilde gelip yerleştikleri bilinmemektedir. Şehirde XVI. yüzyıldan beri var olan Ermenilerin nüfusu XVIII. yüzyıla kadar aynı kalmış, bilhassa XIX. yüzyılda artmıştır. Ermeniler kalenin güney eteklerindeki Adeyze Camiinin batı kısmmdan Yukarıpazar Mescidi'nin altına, buradan Kubbeli Mescidi'nin doğu kısmına ve buradan itibaren Tâc Ahmed Mahallesi'ni içine alarak Mevlevihaneye kadar olan bölgede oturmaktaydılar. Şehirdeki bir diğer gayr-i müslim cemaati ise Yahudilerdir. Osmanlı Devleti'nde öteden beri var olan Yahudi nüfusu, 1492'de İspanya'dan göçlerinden sonra artmıştır. XVI. yüzyıl başlanna ait tahrir defterlerinden anlaşıldığı üzere Batı Anadolu'da Bursa, Kütahya, Balıkesir, Afyon, Tire ve Manisa şehirlerine Yahudiler iskan edilmişlerdir. Nitekim 1529'da Afyonkarahisar'da 200 civarında Yahudi bulunduğunu daha önce zikretmiştik. Bu nüfusun ekseriyetinin İspanya'dan göçleri sonrasında yerleşmiş olması muhtemeldir. 1653 yılında ise şehirde yaklaşık 700 Yahudi bulunmaktadır ve mahalleleri Karaman Mahallesi yanındadır. Kanaatimize göre şehirde ticaretin gerilemesiyle Yahudiler 1750-1800 yıllan arasında Bursa ve sair yerlere göç ederek Afyonkarahisar'ı terk etmişlerdir
Afyonkarahisar Milletvekili Berç Keresteciyan;
Türkiye’nin ilk azınlık Milletvekili
Berç Keresteciyan Atatürk’ün Gayri Müslimler için bulundurduğu kontenjanla 1935’ten itibaren üç dönem Afyonkarahisar Milletvekilliği yaptı.
Araştırma: Orhan Turan
Osmanlı’da azınlıkların yeri
Ermeni varlığı Osmanlı İmparatorluğu’nda kendini bariz bir biçimde hissettirmiştir. Osmanlı’da 22 Ermeni Dışişlerinde Nazırlık görevini yürütüyordu. Milletvekili olan Ermeni sayısı ise 33’tü. Osmanlı Ordusunda komuta kademesinde görev yapmış 29 Ermeni paşa bulunuyordu. Osmanlı’nın son dönemlerinde 7 Ermeni büyükelçi bulunuyordu.
Cumhuriyet Dönemin’de ilk azınlık
Vekili Afyonkarahisar mebusu oldu
Ermenilerin bu topraklarda varlığı sadece Osmanlı ile sınırlı değildi hiç şüphesiz. Ermenilerin yönetimdeki varlığı Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra azalsa da devam etti. Türkiye’nin ilk Ermeni Milletvekili ise Atatürk’ün kontenjanından Afyonkarahisar Milletvekilliliğine getirdiği Berç Keresteciyan idi.
Cumhuriyet döneminin ilk Ermeni Milletvekili Berç Keresteciyan, Atatürk’ün Samsun’a çıkışından önce, Atatürk’e yönelik suikast girişimini, önceden haber vererek olası büyük bir tehlikeyi önlemişti. Keresteciyan, Atatürk’ün 1939 yılında ölümünden sonra da Afyonkarahisar Milletvekilliği görevinde bulundu. Keresteciyan, 1942 yılına kadar Milletvekilliği görevini yürüttü.
Keresteciyan Kimdir
Berç Keresteciyan (Türker), Kurtuluş Savaşı'nda Mustafa Kemal'e ve Milli Mücadele'ye destekleri olmuş ve T.B.M.M. 5. Dönem, 6. Dönem ve 7. Dönem'de (1935–1946) Atatürk'ün gayrimüslimler için ayırma kararı aldığı kontenjandan Afyonkarahisar milletvekilliği yapmış Ermeni asıllı Türk iş adamı ve siyasetçidir.
Cumhuriyet döneminde milletvekilliği yapmış 12 gayrimüslimden (1962 Senato'su ile 13) biridir. Türker soyadı kendisine, Soyadı Kanunu ile birlikte, bizzat Atatürk tarafından verilmiştir.
Mustafa Kemal'in Bandırma vapuru ile Samsun'a doğru yola çıkmasından önce, Paşa'nın avukatı Sadettin Ferit'e, "Siz, Paşa Hazretleri'nin hem avukatı, hem zannederim yakın dostusunuz. Paşa hazretlerinin bindiği vapur Boğaz dışında bir İngiliz torpidosu tarafından batırılacak. İkaz ediyorum. Lütfen Paşa Hazretleri'ne iletiniz, kıyıdan gidiniz" bilgisini ulaştırarak kendisini uyardığı ve hayatını kurtardığı yönünde bilgiler mevcuttur. Mustafa Kemal'in bu istihbarat üzerine, Bandırma vapuru kaptanı İsmail Hakkı Bey'e "Mümkün olduğu kadar sahilden gitmemiz kabil midir?" diye sorduğu, Kaptan'ın Karadeniz'e ilk kez çıktığını, nerelerin kayalık, nerelerin sığ olduğunu bilmediğini söylemesi üzerine, "O zaman pusula ile gideriz." dediği, ancak geminin pusulasının da bozuk olduğunu öğrenmesi üzerine, "Ziyan yok. Allah büyüktür. Siz yine mümkün olduğu kadar sahili takip ediniz." dediği belirtilmektedir. Buna göre, Atatürk, bu bilgiden ötürü yıllar sonra Keresteciyan'ı Türker soyadı ile ödüllendirmiştir.
1870 İstanbul doğumludur. Beş yaşındayken İstanbul Gümrüğü Şube Müdürü olan babası öldüğü için Maliye Tercüme Kalemi Müdürü olan amcası Bedros Keresteciyan tarafından yetiştirilmiştir. Osmanlı Devleti'nde Müslüman Türk entelektüeller tarafından basılan ilk gazete olan Tercümani Ahval'de editör olarak da çalışan amcası, bu yolla Agah Efendi, İbrahim Şinasi ve Namık Kemal gibi isimlerle bağlantı halinde olan bir kişiydi. Dilbilimci kimliği de taşımaktaydı ve Türkçe'nin, kendisinden yüz yıl sonra soydaşı Sevan Nişanyan'ın da kendi Türkçe etimolojik sözlüğünü hazırlarken yararlanacağı, ilk etimolojik sözlüğünü hazırlamıştır.
Berç Keresteciyan, önce Galatasaray Lisesi'ni, daha sonra ise Robert Kolej'i bitirdi. Hayatının daha sonraki döneminde de iki yıl Maliye Bakanlığı'nda çalıştıktan sonra 1890'larda Osmanlı Bankası'nda çalışmaya başladı. 1911 yılında Hilali Ahmer'in (Kızılay) üçüncü kez yeniden faaliyete geçirilmesi görevini üstlenenlerden biri olan Keresteciyan, Cemiyetin Yüksek İdare Konseyi'nde yer aldı. Hilali Ahmer'deki tek gayrimüslim idare konseyi üyesiydi. 1910'lu yıllarda da Osmanlı Bankası'nın üç yöneticisinden biri olan Keresteciyan, Hilali Ahmer Cemiyeti'ndeki görevini de sürdürdü.
Kurtuluş Savaşı'nda Hilali Ahmet Cemiyeti'nin ikinci başkanı olarak Anadolu'ya takalarla ilaç sandıkları gönderme işini bizzat organize etti. Sakarya Savaşı'nın en kritik anlarından birinde de, top ateşleme mekanizmaları satınalımı için de, Mustafa Kemal'in ricası üzerine, aynı gün şahsi hesabından çekerek 15 bin Lira yardım yaptığı belirtilmektedir. Savaştan sonra, Taksim Meydanı'nda İtalyan heykeltıraş Kanonika tarafından yapılan ünlü Cumhuriyet Anıtı'nın oluşturulması için kurulan heyette yer aldı.
Cumhuriyet'in ilk yıllarında Ziraat Bankası'nda uzman olarak çalışan Keresteciyan, milletvekilliği döneminde de, Hatay'ın anavatana bağlanması konusunda yaptığı tarihi meclis konuşması ile akıllarda kalmış, bu konuşma tutanaklara Ermeni asıllı birinin aynı zamanda bir Türk milliyetçisi olabileceğinin kanıtı olarak geçmiştir.
Milletvekilliğinden emekliye ayrılan Berç Keresteciyan Türker, 1949 yılında İstanbul'da hayata gözlerini yummuştur.
Kaynakça:
Hürriyet-Sabah Gazeteleri Arişvleri
Wikipedia World
Wikipedia Türkiye
Fotoğraf: www.bazaarturkey.com
Türkiye’nin ilk azınlık Milletvekili
Berç Keresteciyan Atatürk’ün Gayri Müslimler için bulundurduğu kontenjanla 1935’ten itibaren üç dönem Afyonkarahisar Milletvekilliği yaptı.
Araştırma: Orhan Turan
Osmanlı’da azınlıkların yeri
Ermeni varlığı Osmanlı İmparatorluğu’nda kendini bariz bir biçimde hissettirmiştir. Osmanlı’da 22 Ermeni Dışişlerinde Nazırlık görevini yürütüyordu. Milletvekili olan Ermeni sayısı ise 33’tü. Osmanlı Ordusunda komuta kademesinde görev yapmış 29 Ermeni paşa bulunuyordu. Osmanlı’nın son dönemlerinde 7 Ermeni büyükelçi bulunuyordu.
Cumhuriyet Dönemin’de ilk azınlık
Vekili Afyonkarahisar mebusu oldu
Ermenilerin bu topraklarda varlığı sadece Osmanlı ile sınırlı değildi hiç şüphesiz. Ermenilerin yönetimdeki varlığı Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra azalsa da devam etti. Türkiye’nin ilk Ermeni Milletvekili ise Atatürk’ün kontenjanından Afyonkarahisar Milletvekilliliğine getirdiği Berç Keresteciyan idi.
Cumhuriyet döneminin ilk Ermeni Milletvekili Berç Keresteciyan, Atatürk’ün Samsun’a çıkışından önce, Atatürk’e yönelik suikast girişimini, önceden haber vererek olası büyük bir tehlikeyi önlemişti. Keresteciyan, Atatürk’ün 1939 yılında ölümünden sonra da Afyonkarahisar Milletvekilliği görevinde bulundu. Keresteciyan, 1942 yılına kadar Milletvekilliği görevini yürüttü.
Keresteciyan Kimdir
Berç Keresteciyan (Türker), Kurtuluş Savaşı'nda Mustafa Kemal'e ve Milli Mücadele'ye destekleri olmuş ve T.B.M.M. 5. Dönem, 6. Dönem ve 7. Dönem'de (1935–1946) Atatürk'ün gayrimüslimler için ayırma kararı aldığı kontenjandan Afyonkarahisar milletvekilliği yapmış Ermeni asıllı Türk iş adamı ve siyasetçidir.
Cumhuriyet döneminde milletvekilliği yapmış 12 gayrimüslimden (1962 Senato'su ile 13) biridir. Türker soyadı kendisine, Soyadı Kanunu ile birlikte, bizzat Atatürk tarafından verilmiştir.
Mustafa Kemal'in Bandırma vapuru ile Samsun'a doğru yola çıkmasından önce, Paşa'nın avukatı Sadettin Ferit'e, "Siz, Paşa Hazretleri'nin hem avukatı, hem zannederim yakın dostusunuz. Paşa hazretlerinin bindiği vapur Boğaz dışında bir İngiliz torpidosu tarafından batırılacak. İkaz ediyorum. Lütfen Paşa Hazretleri'ne iletiniz, kıyıdan gidiniz" bilgisini ulaştırarak kendisini uyardığı ve hayatını kurtardığı yönünde bilgiler mevcuttur. Mustafa Kemal'in bu istihbarat üzerine, Bandırma vapuru kaptanı İsmail Hakkı Bey'e "Mümkün olduğu kadar sahilden gitmemiz kabil midir?" diye sorduğu, Kaptan'ın Karadeniz'e ilk kez çıktığını, nerelerin kayalık, nerelerin sığ olduğunu bilmediğini söylemesi üzerine, "O zaman pusula ile gideriz." dediği, ancak geminin pusulasının da bozuk olduğunu öğrenmesi üzerine, "Ziyan yok. Allah büyüktür. Siz yine mümkün olduğu kadar sahili takip ediniz." dediği belirtilmektedir. Buna göre, Atatürk, bu bilgiden ötürü yıllar sonra Keresteciyan'ı Türker soyadı ile ödüllendirmiştir.
1870 İstanbul doğumludur. Beş yaşındayken İstanbul Gümrüğü Şube Müdürü olan babası öldüğü için Maliye Tercüme Kalemi Müdürü olan amcası Bedros Keresteciyan tarafından yetiştirilmiştir. Osmanlı Devleti'nde Müslüman Türk entelektüeller tarafından basılan ilk gazete olan Tercümani Ahval'de editör olarak da çalışan amcası, bu yolla Agah Efendi, İbrahim Şinasi ve Namık Kemal gibi isimlerle bağlantı halinde olan bir kişiydi. Dilbilimci kimliği de taşımaktaydı ve Türkçe'nin, kendisinden yüz yıl sonra soydaşı Sevan Nişanyan'ın da kendi Türkçe etimolojik sözlüğünü hazırlarken yararlanacağı, ilk etimolojik sözlüğünü hazırlamıştır.
Berç Keresteciyan, önce Galatasaray Lisesi'ni, daha sonra ise Robert Kolej'i bitirdi. Hayatının daha sonraki döneminde de iki yıl Maliye Bakanlığı'nda çalıştıktan sonra 1890'larda Osmanlı Bankası'nda çalışmaya başladı. 1911 yılında Hilali Ahmer'in (Kızılay) üçüncü kez yeniden faaliyete geçirilmesi görevini üstlenenlerden biri olan Keresteciyan, Cemiyetin Yüksek İdare Konseyi'nde yer aldı. Hilali Ahmer'deki tek gayrimüslim idare konseyi üyesiydi. 1910'lu yıllarda da Osmanlı Bankası'nın üç yöneticisinden biri olan Keresteciyan, Hilali Ahmer Cemiyeti'ndeki görevini de sürdürdü.
Kurtuluş Savaşı'nda Hilali Ahmet Cemiyeti'nin ikinci başkanı olarak Anadolu'ya takalarla ilaç sandıkları gönderme işini bizzat organize etti. Sakarya Savaşı'nın en kritik anlarından birinde de, top ateşleme mekanizmaları satınalımı için de, Mustafa Kemal'in ricası üzerine, aynı gün şahsi hesabından çekerek 15 bin Lira yardım yaptığı belirtilmektedir. Savaştan sonra, Taksim Meydanı'nda İtalyan heykeltıraş Kanonika tarafından yapılan ünlü Cumhuriyet Anıtı'nın oluşturulması için kurulan heyette yer aldı.
Cumhuriyet'in ilk yıllarında Ziraat Bankası'nda uzman olarak çalışan Keresteciyan, milletvekilliği döneminde de, Hatay'ın anavatana bağlanması konusunda yaptığı tarihi meclis konuşması ile akıllarda kalmış, bu konuşma tutanaklara Ermeni asıllı birinin aynı zamanda bir Türk milliyetçisi olabileceğinin kanıtı olarak geçmiştir.
Milletvekilliğinden emekliye ayrılan Berç Keresteciyan Türker, 1949 yılında İstanbul'da hayata gözlerini yummuştur.
Kaynakça:
Hürriyet-Sabah Gazeteleri Arişvleri
Wikipedia World
Wikipedia Türkiye
Fotoğraf: www.bazaarturkey.com
